Euskara eta feminismoa: bi gorputz elkarrekin dantzan… eta gatazkan

Euskara eta feminismoa: bi gorputz elkarrekin dantzan… eta gatazkan

Zapalkuntza patriarkalaren eta linguistikoaren arteko paralelismoak eta biei aurre egiteko estrategia komunak landu dira “Euskara eta feminismoa bidelagun” jardunaldietan. Analisia teorikoan zein praktika politikoetan aniztasuna kudeatzeko eta begirada intersekzionala txertatzeko erronka agertu da lau mahai-inguruetan.

02/12/2020
Idurre Eskisabel, Lorea Agirre eta Eider Olazar moderatzailea, jardunaldien lehen saioko partaideak./ Elhuyar

Idurre Eskisabel eta Lorea Agirre, lehen saioko hizlariak, Eider Olazar moderatzailearekin batera./ Elhuyar

“Euskararen eta feminismoaren alde egitea da utopiaren alde egitea”. Irene Arrarats itzultzailearen eta Mari Luz Esteban antropologoaren artean osatutako aipu hori “Euskara eta Feminismoa bidelagun” jardunaldien lelo ederra izan liteke. Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikarako sailburuordetzak, Emakundek eta Hizkuntza eta Generoa batzordeak elkarlanean antolatuta azaroaren astearteetan online ospatu diren jardunaldi hauek, feminista euskaltzaleek eta euskaltzale feministek aktibismoan zein akademian egindako bide oparoaren azken emaitza dira. Hitzaldi ziklo honen bi ekarpen nabarmendu ditu Estebanek: ahots berriek parte hartu dutela eta herri mugimenduaren eta instituzioen arteko aliantzan oinarritu dela.

Hitzaldietan hainbat mantra errepikatu dira. Bat, hizkuntza hautuak politikoak direla, baita ere erosotasunaren edo inertziaren aitzakiarekin hegemoniaren aldekoak direnean. Bi, gatazkari ihes egin ordez, aldaketarako motore dela ulertu behar dugula. Hiru, hizkuntzaren, generoaren, arrazaren, jatorriaren eta klase sozialaren gurutzaketa konplexuak ulertzeko begirada intersekzionala ezinbestekoa dugula. Lau, euskalduna egin egiten dela, baina euskalduntze prozesu masiboa, unibertsala eta doakoa sustatzen ez den bitartean, hizkuntza zapalkuntza bi norabideetan jokatuko duela: euskaraz bizi nahi dutenen eskubideak urratuz baina baita ere klase eta arraza-bazterkeria bizi duten erdaldunen diskriminazioa indartuz.

suscribete al periodismo feminista

Euskararen feminizazioa

Zer gertatzen da generoarekin bi hizkuntza egoera diglosikoan daudenean? Lorea Agirre eta Idurre Eskisabel kazetari eta antropologoek lehengo mahai-inguruan azaldu dute botere-sistemek emakumeekin eta euskararekin menperatze-estrategia komun bat darabiltela: naturalizazioa: “Biak dira bigarren mailakoak, goxoak, biak daude zaintzari eta eremu pribatuari lotuak eta ez politikari, borrokari edo lehiari lotuak”, hausnartu du Agirrek.

Ikerketek erakusten dute emakumeek gehiago egiten dutela euskaraz gizonezkoek baino, adin tarte guztietan, nagusien artean izan ezik. Hori ez da beti hala izan: 1997ko inkestak adierazi zuen gizonek emakumeek baino gehiago erabiltzen zutela euskara. Ordutik, ordea, kontrako joera finkatu eta orokortu egin da. Zenbat eta gazteago, are eta alde handiagoa erabileran, nesken alde. Horrez gain, nabarmendu dute Euskaraldian 2018an parte hartu zutenen % 62 direla emakumeak, eta Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako euskaltegietako ikasleen ia % 70 osatzen dutela.

Modu sinbolikoan zein praktikoan euskararen feminizazioa gertatu dela adierazten dute datu horiek, arrazoi desberdinak medio: euskararen ezagutza exijitzen den lan-esparruen feminizazioa (irakaskuntza, osasun sistema, administrazio publikoak, hirugarren sektorea…), emakumeen gain jarraitzen duela haurrak heztearen ardura eta emakumeek aldaketarako borondate handiagoa dutela. Biziberritze eta normalizazio diskurtsoan emakumeei euskararen ama zaindariaren rola esleitu zaie (Emakume Abertzale Batzak lehengo eta ikastoletako andereñoek geroago gorpuztutakoa) baina horren ifrentzua den beste diskurtso bat ere egon da: hiritartze prozesuari lotutako euskararen galeraren ardura emakumeei leporatu diona.

Halaber, euskara zaindu eta babestu behar den narratibak emakumeak gizonak baino gehiago interpelatzen dutela uste dute. “Esan digute euskarak izan behar duela erakargarria, atsegina, babeskorra, inposatuko ez dena. Feminitatearen ezaugarriekin lotu dute. Gizon eta mutilek, ordea, ez dute beraien burua zaintzan kokatzen baizik eta kalean, gatazkan, lehian”, azaldu du Agirrek.

“Gaur eta hemen, emakume izateak eta euskaraz bizitzeak zailtasun erantsiak dakartza”, salatu du Eskisabelek. Zapalkuntza mekanismoak berdinak badira, hortik ateratzeko mekanismoak ere berdintsuak izan daitezkeelako tesia aurkeztu du. Nabarmendu du euskalgintzak feminismoari egin diezaioken ekarpena herri ekimena eta komunitatea aktibatzeko jakituria eta praktika dela.  Halaber, euskalgintzak feminismotik hartu dezakeena da auzi identitarioa justizia sozialeko eta demokratizaziorako auzi bihurtzea eta, horretarako, subjektu hegemonikoa interpelatzea, baita pribatutzat edo intimotzat jo diren esparruetan ere: “Zu zara ez didazuna uzten ni naizena izaten”.

Transeuskaldunak

“Euskalduna ez da jaiotzen, egin egiten da”. Simone de Beauvoirren aipu ospetsuaren oihartzuna du Txillardegiren diskurtsoak, euskararen biziberritzearen giltzarri izan zena. Bigarren saioan Irene Arraratsek adiera horri eustearen potentzial inklusiboa aldarrikatu du: “Judith Butlerren laguntza gabe, guretzat euskara ikasten duena euskaldun egiten da, berdin du sorterria. Joseba Sarrionandiak esaten zuen euskara dela gure territorio libre bakarra; bada, territorio hori gero eta txikiagoa da. Euskaldunek izan dute noizbait gela bat norberarena, eta gela hori gero eta estuagoa da”, esan du Berriako euskara arduradunak eta euskaltzain urgazleak.

Arraratsek hizkuntza eta generoaren arteko beste paralelismo bat nabarmendu du: emakume subjektua alteritate gisa eraiki du patriarkatuak, eta horixe bera gertatu da euskaldun subjektuarekin. Hots, gizonaren posizio berdintsua du erdarak: hizkuntza ez-markatua, neutrala, unibertsala. Ideia hori borobiltzeko, Lutxo Egia idazle eta kultur eragileak paradoxa bat utzi du agerian: “Euskaldunak sortu du erdalduna, baina erdalduna gai da 24 orduz erdaraz aritzeko eta gu ez. Ikaragarri gustatzen zait euskaldunok sortutako bestelakotasun hori, baina gero gu gara besteak”.

Helduaroan euskaldun bilakatzea “desboteretze ariketa bat” izan da Egiarentzat. Urrats hori emateko sendotze ideologikoaren premia azpimarratu du: “Euskaltzaleok aurrera pauso bat eman behar dugu alde diskurtsiboan eta feminismoa bezala, euskalgintza pentsamendu eta praktika politiko gisa definitu”.2015ean, hilabete batez bizi izan zen Egia Bilbon euskaraz bakarrik hizketan. Bilingual: Transitoak deitutako performance horrek Euskaraldia inspiratu zuen. “Nik subjektu teoriko bat sortu nuen: euskaraz bizitzeko gai den pertsona. Euskaldunen esperientzia ez-jarraitua da; horregatik, transitatzera behartuta gaude, transeuskaldunak gara, zirikatze moduan esan nuen baina egia da”. Judith Butler filosofo feministaren teoria ekarri du, azaltzeko genero rolak performatiboak diren bezala, hots, arau sozialen araberako errepikatzean oinarritzen direla eta sari eta zigor sistema batek baldintzatzen dituela, euskararen jarduna ere performatiboa dela: “Euskalduna eguneroko praktikan egiten da euskaldun eta hori testuinguru diglosiko batean ekintza politikoa da”.

Aitzitik, norbanakoaren hautu linguistikoa ez da librea, hautu kolektiboen menpe baitago. Alde batetik, euskaldunek euskaraz egiteko duten eskubidea ez dago bermatua, baina, bestetik, euskara ikasi nahiko luketen erdaldun askok ez dute helburu hori lortzeko baliabiderik. “Kapitalismoa ere kontra dago!”, adierazi du Arraratsek.

Euskalduna, zapaldua ala pribilegiatua?

Ondo dakite hori hirugarren mahai-ingurua osatu duten hiru aktibista antiarrazistek, Tarana Karim, Palmira Dual eta Leocadia Bueriberi. Emakume arrazializatu gehienen egoera prekarioa kontuan hartuta, zaila da lan eta familia arduren artean euskaltegira joateko orduak ateratzea, baita matrikula ordaintzeko dirua izatea ere. “Emakume migratuen lehentasunak eta beharrak bestelakoak dira. Etxe batean interna gisa lan egiten ari banaiz, jabeek ez badidate kontratua egiten, ezin zait eskatu euskara ikastea”, dio Bueriberik. “Atzerritartasun legearen kontrako borrokan eta arazo horiek kentzen laguntzen badiguzue, guk euskara poztasun osoz ikasiko dugu”, gaineratu du.

Euskal hiztun izateagatik haien jatorrizko komunitateetan pribilegiatu direla adierazi dute hirurek, euskarak zenbait ate ireki dizkielako: hezkuntza eta lan munduan, arlo kulturalean, sozialean eta politikoan. “Emakume ijitoa bazara eta euskaraz ez baduzu hitz egiten edo ulertzen, beste harri bat sartzen duzu motxilan. Hori arazo bat da, ez dugu erraztasunik ikasteko”, salatu du Dualek.  Hala ere, euskarak zabaltzen dituen ateak arrazakeriak ixten duela ñabardu du Karimek: “Sudurra sartzeko bidea ematen dizu, baina ez du esan nahi hitza izango dugunik. Egoteko aukera bai, baina erabakitzekoa, tamalez, ez”.

“Euskaldun” terminoaren izaera inklusiboa zalantzan jarri du Bueriberik: “Nire burua euskaldun gisa ikusten dut, baina besteek ez naute horrela ikusten: euskaldun figura hori pertsona txuri batekin lotzen dute, janzkera jakin bat daramana, elementu kultural jakin batzuk dituena”. Ez da erraza euskaldun sentitzea zure burua etengabe justifikatu behar duzunean, paternalismoz pozoitutako komentarioei erantzun behar diezunean, etengabe nongoa zaren galdetzen dizutenean. “Zapiarekin ikusten naute, eta lehengo hitza erdaraz esaten didate. Euskaraz hitz egiten dudanean ere gaztelaniaz jarraitzen dute. Denbora behar dute estereotipoa apurtzeko. Zapidun emakumeak nola egingo du, bada, euskaraz? A ze meritua duzun! Agian pentsatzen dute ez dugula hizkuntzak ikasteko gaitasunik!”, ironizatu du Karimek. Horrez gain, Dualek ijito herriaren historia euskalgintzan kontutan hartzea eskatu du eta, bereziki, erromaniaren eta euskararen fusiotik sortu zen erromintxela hizkuntza euskararen historiaren parte gisa aitortzea.

Hirugarren saio honetako gai arantzatsu bat izan da nola kudeatu hizkuntza-aniztasuna mugimendu feministaren baitan. Solaskideek adierazi dute ekitaldien kartelak euskaraz direnean emakume arrazializatu gehienek ez dituteztela ulertzen eta, hortaz, ez direla hurbilduko. Bigarren saioan Arraratsek mugimendu feministan xurxurlaien estrategiaren onarpena goraipatu zuen (bolondres euskaldunek euskara ez dakitenei belarrira itzultzea), baina kritikoago agertu da Bueriberi: “Hitzaldi bat entzuteko balio du baina ez asanbladetarako. Ezin zara aktibo izan, ezin duzu parte hartu abiadura berean”. Orduan, irtenbide bakarra gaztelaniaz jardutea da? Kezka hori adierazi dute ikusleek txatean.

Mugimendu feministaren euskalduntzea

Erronka horrez luze aritu dira laugarren saioko hizlariek. “Kontsentsu zabala dugu feminismoan euskaraz egitea zilegi dela. Irtenbideak topatu ahal direla eta irtenbideak topatzen ari garela”, txalotu du Mari Luz Estebanek. Aurreko saioa gogoan, kritikatu egin du aniztasua ez dela zeharka txertatzen baizik eta saio bakar batean lantzen dela, horrek “hemengoak eta kanpokoak” eta “gu eta besteak” dikotomiak sendotzen duelarik. Agerian utzi du emakume migratuak aditu gisa tratatu ordez, testigantzak eskatzen zaizkiela eta arreta migrazioetan, etnian eta jatorri kulturalean bakarrik jartzen denean, adina, klase soziala edo ideologia bezalako faktoreak analisitik kanpo uzten direla. Klaseari dagokionez, pobreen hizkuntza gaztelania dela adierazi du, datuen arabera ama hizkuntza gaztelera dutenen pobrezia tasa ama hizkuntza euskara dutenen bikoitza baita.

Feminismo benetan intersekzional bat praktikara eraman aldera, Lutxo Egiaren “transeuskaldun” terminoari kutsu negatiboa kendu eta transitatze behar hori onartzera deitu du, esaterako emakume arrazializatuen borrokarekin bat egiteko feminista euskaldunek gaztelaniaren erabilera estrategikoa egin beharko dutela ulertuz.

Estebanek zein Saioa Iraola Euskal Herriko Bilgune Feministako kideak feminismo dekolonial anizkoitz baten alde egin dute, Europaren ardura kolonialista onartuko duena baina baita ere Europaren baitan elebakartasuna nazio estatuak indartzeko mekanismo bortitz bat izan dela eta badela ulertuko duena. Egun bizi dugun krisi egoeran, borrokak mailakatu ordez feminismoa, euskalgintza, klase borroka eta lurraren aldeko defentsak eskutik joan behar dutela azpimarratu du Iraolak.

Pasa den urtean Durangon ospatu ziren Euskal Herriko Jardunaldi Feministetan, aurrekoetan bezala gaztelania gailendu dela kritikatu dute zenbait ahotsek. Estebanek erabileraren arrakasta maila neurtzean dagoen adostasun falta hori seinalatu du. Iraolak, “1977ko jardunaldietatik 2020ra egindako bidea aitortu, aintzat hartu, eta akordioak eta adostasunak balioan jarri” beharko liratekeela erantzun du. Mugimendu feministaren baitan egon den salto kualitatiboa nabarmendu du, XXI. mendean lortu baita mugimenduaren funtzionamenduan euskararen erabileraren aldeko intentzioa sendotzea. Gainera, balioan jarri du militante feminista askok euskalduntzeko eta euskaltzaletzeko gune nagusi edo bakar gisa dutela mugimendu feminista.

Errealitate soziolinguistikoaren eboluzioaz gain mugimendu feministaren indarguneei lotutako arrazoiak eman ditu bilakaera hori azaltzeko: izaera herritar eta deszentralizatua, beste mugimenduekin estuki lotzeko prestasunak (euskalgintza barne) eta feminista euskaltzaleen (aktibistak, kazetariak, itzultzaileak…) “lan nekaezina”.

Azkenik, gogoratu du Euskal Herriko Bilgune Feministaren sorrera gakoa izan dela pentsamendu feminista euskaraz sortzeko eta sustapen lan hori egiteko orduan, besteak beste, Emakumeen Mundu Martxa esperimentazio gune bihurtzea. Eguneroko kudeaketa linguistikoa hobetzeko tresnen beharra azpimarratu du, eta horretarako mugimendu feministak euskaraduna ez denari bitartekari autogestionatu eta doakoak eskaintzearen alde agertu da, baina baita ere instituzioei laguntza eskatzearen alde. Bide horretan, jatorri desberdinetako emakumeen arteko nahasketa eta elkarbizitza erraztuko dituzten espazioak sortzearen premia ere azpimarratu du, eta Guatemalako aktibista batekin ikasi duen “maitasunezko interpelazioak” kontzeptua ekarri du: “Haserretik aliantzak eraikitzea ez da erraza”.

Zure arnasgunea, nire itogunea

Lehengo saioan, Idurre Eskisabelek eta Lorea Agirrek, euskararen arnasguneen begirada kritko feminista egiteko gonbita bota zuten: “Nekazal-munduan euskara maskulinitatetik eraikitzen da eta maskulinitatea euskaratik. Euskaldun jatorra, naturalaren eredua ere ote da habitat maskulino bat? Gure tesia da baietz”, galdetu eta erantzun du Agirrek. Hainbat ikerketen arabera, landa-eremuan euskaldun gizonen arteko kohesio sentipenaren ifrentzua da emakumezkoek eta eredu hegemonikotik kanpo dauden gizonek herritik alde egiteko adierazten duten asmoa.

Nafarroako arnasgune den Baztango egoera partikularretik abiatuta, Elurre Iriartek bestelako botere harremanak azaldu ditu laugarren saioan. Mutil-dantza parekidearen aldeko borrokan parte hartzen du kultur eragile honek, euskara hutsean jardutearen aldeko apustua egin duen Plazara Dantzara elkartearen bidez. Aurrean dituzten gizon tradizionalistak, alegia, mutil-dantzan emakumeen parte hartzearen kontrakoak, botere ekonomikoa duten espainol hiztunak direla adierazi du. Lehia horretan biltzarretan euskarari eustea erabaki duten emakume euskaldunek ahalduntze linguistiko eta feminista bizi izan dute: “Plazak okupatu ditugu, botere instituzionala okupatu dugu… Ni emakume eta euskaldun naiz, ezin ditut bereizi nire bi ni horiek. Lotuak daude bi zapalketak, borrokak lotuz gero ahalduntzea ere lotuta etorriko da”.

Mugimendu feministari dagokionez, alde batetik, nabarmendu du Baztango emakume etorkinekin aliantzak egiterakoan gaztelania lehen hizkuntza daukatenekin (Latinoamerikakoak) Errusiakoekin, Txinakoekin edo Marokokoekin baino harreman estuagoa dutela eta hori ere hizkuntza zapalkuntzaren ondorio dela. “Gurera ekarri nahi ditugu emakume migratuak, elkarrekin aritu beharrean. Elkarri entzuteko kapaz izan behar dugu. Beren hizkuntza zapalketak kontuan hartu behar ditugu, eta guk ere haiei kontatu, gure zapalketa zein den”.

Bestetik, Iruñeko biltzar feministetan denbora faltaren aitzakiarekin espainolez egitearen joerak Baztango emakumeen identitatea ukatzea dakarrela esan du. Baita ere adierazi du aktibismoan ez dagoela hizkuntza zapalketari lotutako erasoak salatzeko kulturarik, eta hori garatu beharko litzakeela.

Irene Arraratsek bigarren saioan intersekzionalitatearen giltzarri izan daitekeen galdera bat bota zuen: “Arnasguneak izendatu ditugu; hortaz, gainerako eremuak zer dira? Itoguneak izango dira”.  Agian hori da erronka: betiere presente izatea gure arnasguneak besteen itogune izan daitezkeela eta denok arnasa hartzeko irtenbideak elkarrekin topatu beharko ditugula.


Segi irakurtzen eta entzuten:

Download PDF
master violencia de género universidad de valencia

Artículos relacionados

Últimas publicaciones

ayuda a Gaza
Download PDF

Título

Ir a Arriba