María Victoria Moreno: camiños de xiz e tinta

María Victoria Moreno: camiños de xiz e tinta

O 17 de maio, a Real Academia Galega adica o 56º Día das Letras á mestra e escritora María Victoria Moreno, que se convirte deste xeito na cuarta muller en recibir esta distinción. Precedéronlle Rosalía De Castro (1963); Francisca Herrera Garrido (1987) e María Mariño (2007). No 2015, a plataforma feminista A Sega celebrara xa a súa figura na segunda edición do día alternativo das Galegas nas Letras.

Texto: Carlos Bouza
17/05/2018

María Victoria Moreno nun retrato

Puedes leer este artículo en su versión en castellano

Nos libros prevalece o gozo que supón a aprendizaxe. Fronte as prohibicións, a censura e o medoMaría Victoria Moreno

Seguro que lembras a túa particular novela iniciática, que é coma dicir a do primeiro abraio ou a que rozou o camiño a todos os teus libros futuros. Ben: a miña foi ‘Anagnórise’ (Galaxia), publicada orixinalmente en 1988 e reverdecida de xeito periódico gracias as súas máis de vinte reimpresións.

Por aquel entón enfilaba a miña adolescencia e era, coma moitos outros, un rapaz á procura da súa propia singularidade. E se cadra porque María Víctoria era xa unha muller longamente singular, en permamente rebeldía e cuestionamento da súa contorna, sentín a obra coma un vencello íntimo. Logo descubrín sen desencanto que éste involucraba en realidade a un vasto círculo de “amigos invisibles”, como os chamaría Borges: moreas de lectores e lectoras nados a cabalo entre as décadas dos setenta e oitenta, para quenes o libro supuxera unha revelación semellante.

Era doado recoñecerse no personaxe de Nicolau Arís, o autostopista que emprende unha viaxe chea de incógnitas desde a ficticia localidade de Vilanova Da Abra ata Madrid. Coma nós, Nicolau era un rapaz feito de cousas revoltas e zonas escuras, na procura dun lugar no que pousar o corazón que levaba na man. Que faltos estabamos de alguén como Xulia Andrade, a misteriosa muller que o acolle no seu coche e que durante o traxecto concédelle algo que vai tomando forma de luz, compás ou espello. Nicolau éramos todos e todas e Xulia, por suposto, era María Victoria: intelixente, intuitiva, de conviccións firmes.

suscribete al periodismo feminista

Hai autoras que che sacuden con forza e outras que che infunden quentura a lume lento, e María Victoria pertencía á segunda categoria. Se cadra por iso ‘Anagnórise’ axústase á perfección ao formato canónico de road novel, onde os descubrimentos e as revelacións se toman o seu tempo. A súa propia vida foi tamén a historia dunha viaxe desde a súa condición de cacereña por azar a galega por elección, aínda que a miúdo fose unha viaxe de ida e volta entre dúas mesas: a mesa da súa cociña, onde escribía, e a súa mesa de profesora de instituto, a máis querida para ela. Porque, nas súas propias verbas, era nas aulas onde o corazón florecíalle realmente.

Cara a Galicia

Filla de mestra malagueña e militar toledano, nada en Valencia de Alcántara (Cáceres) porque así llo iimpuxo un dos destinos laboráis do seu pai, por María Victoria Moreno non circulaba nin unha soa pinga de sangue galega. Foi polo tanto unha galega que se construiu como tal por amor á terra e á cultura, e porque aquí despregou todo o seu mundo a partir de 1963: a familia elixida, o alumnado, os cans e unha extensa biblioteca de case cinco mil tomos.

Dúas decadas antes, cando era unha nena, o mundo podía estar en Cáceres, Badajoz ou Segovia, dependendo do que demandasen as obrigas dos seus pais. E aínda que o país acusaba daquela os rigores da posguerra, os primeiros anos da súa nenez transcurriron entre algodóns: liberada de todas as carestías que afectaban á meirande parte da poboación, gozou de espazo abondo para cultivar a fantasía e estimular a creatividade. Resulta significativo que os seus irmáns a lembren ademáis como unha nena observadora e reflexiva: trazos de caracter que acaso espertaron a súa temperá intuición de que o mundo era un lugar mal feito, anunciando de paso á muller inconformista do futuro.

A vida privilexiada dos Moreno crébase definitivamente en 1949, cando o pai morre a causa da tuberculose, e a familia enfróntase por primeira vez á inestabilidade económica. A situación repercute directamente na formación académica dos irmáns, en especial da prometedora filla menor, que con apenas dez anos quedou ás portas do bacharelato elemental. Terá que agardar ata 1951, cando unha bolsa lle permita ao fin viaxar a Cataluña para renovar os seus estudos e atopar esa clase de vocación que chega de súpeto, coma unha especie de sede.

Placa en lembranza da María Victoria Moreno na Avd. de Vigo de Pontevedra, na que ela viviu

Placa en lembranza da María Victoria Moreno na Avd. de Vigo de Pontevedra, na que ela viviu./ Ogalego.gal

Barcelona representou para ela o descubrimento da mitoloxía e do Quixote. A primeira ocupará moitos anos despois o centro de ‘Anagnórise’, co seu título de reminiscencias aristotélicas e o seu persistente diálogo co mito platónico do Andróxino. Pola súa banda, o personaxe de Cervantes supoñerá á vez un reflexo e un impulso: coma Alonso Quijano, a idealista María Victoria tamén quixo ser Don Quixote e conseguiuno ás veces, sobre todo no que tivo que ver coa sua defensa teimuda do idioma galego nos tempos do franquismo.

En xeral, o que lle apaixonaba era o propio feito literario: o oficio de contar historias, a vibración da palabra escrita, a respiración do poema. E querendo achar a sustancia das palabras, con esa alma súa de detective da linguaxe, en 1958 trasládase a Madrid para estudar Filoloxía Románica. Despois a ensinanza levouna por fin a Galicia, onde foi para sempre a mestra María Victoria, eternamente envolta nunha corrente que mesturaba fume de tabaco negro, latín e literatura.

Unha escola en alta mar

A pregunta sobre a súa decisión de adoptar o galego como fala única chegou a volverse irritante, e Moreno devolvía sempre a misma resposta: por amor. E posto que o seu amor por Galicia foi xeneroso, tomouse o seu tempo para domar e puír o idioma. Non foi ata 1973 cando publicou o seu primeiro libro na nosa lingua, ‘Mar adiante’ (Edicións Do Castro), considerada como unha das obras fundacionais da novela infantil en galego.

O relato chegou a ela como un agasallo do soño, e foi escrito seguindo o seu habitual non-método: “como un impulso, sen planificación”. O punto de partida era a imaxe dun colexio construído sobre un barco, onde os nenos aprendían cousas que os libros de texto non rexistran. Esa primeira idea desenvolveuse ata converterse nun alegato en contra da escola como institución atrofiada, na que o alumnado quedaba reducido a un mero papel de receptor mecánico. Pero Moreno non só envorcou na novela a súa preocupación ao redor da necesidade dunha revolución pedagóxica: con ela afoutou tamén ós lectores novos a enfrontarse ao lado sombrío do mundo que lles agardaba, incluindo o abuso da autoridade ou o poder corruptor do diñeiro.

En modo Quixote

Pero esta muller difícil de resumir emprendeu moitos camiños paralelos. Dende os primeiros anos setenta, a súa vida caracterizouse por unha multiplicación constante que nos obriga a tomar folgo: foi además tradutora, libreira, redactora de manuais escolares, compiladora de textos alleos, editora ou conferenciante. E case todas esas actividades, como apuntamos, foron abordadas en modo Quixote, por unha pura conxuntura histórica.

O seu traballo na desaparecida libraría Xuntanza de Pontevedra, a partir de 1973, foi un deses casos. Durante os últimos estertores do réxime, o local convertiuse nun dos principais centros de intercambio de libros clandestinos na cidade. Coma os seus oito socios e socias, Moreno movíase entre a botica, onde as obras prohibidas circulaban como segredos, e o espazo xeral reservado á clientela común. Moitas cárceres e escolas foron enchidas de libros procedentes de ese segundo espazo, gracias o seu empeño por achegar a literatura a quenes máis o necesitaban.

A noción de botica foi moi importante na súa vida, coma na de moitos galegos e galegas, ata ben entrada a década. Si como libreira tivo que desenvolver trucos para eludir o radar da ditadura, tamén como mestra de galego coñeceu o risco asociado ao furtivismo. Foi, como tantas, profesora dun idioma prohibido, con nocturnidade e a porta pechada, e tampouco ela se librou das represalias. Por mor de aquilo perdeu temporalmente o seu pasaporte en 1973, pero a cambio conservou todo o que se atesoura da pel cara adentro.

O demais é o demais

Primeiro estaba a docencia, e logo todo o demais, mesmo a profesión de escritora. Dito doutro xeito: prefería a aventura conxunta que se emprende nas aulas antes que a viaxe solitaria que esixe a fabulación. Con todo, ambos eidos fúndense arreo na súa obra, onde a experiencia en centros educativos aporta sempre material á fantasía. Os mencionados ‘Mar adiante’ e ‘Anagnórise’ son os exemplos máis famosos desa alimentación mutua, ainda que ela sempre citaba a súa primeira novela xuvenil de corte realista e libertario, ‘Leonardo e os fontaneiros’ (Galaxia, 1986) como unha favorita persoal.

O alumnado remataba así formando parte, dun xeitro ou doutro, dos seus libros. Pero asemade afoutaba a ler e escribir, intervindo o imprescindible no que consideraba un camiño estritamente persoal. Apenas se permitía dous breves ditames: o primeiro aseguraba que non hai nada máis indixesto que os libros concibidos como “pastillas de moralina”; o segundo, que hai que evitar a toda costa a mala literatura.

Baixo ese criterio, deu ampla cobertura ás voces novas do noso eido literario. A escolma bilingue ‘Os novísimos da poesía galega’ (Akal, 1973) foi o seu primeiro esforzó nese senso, redobrado a partir de 1988 co seu traballo como editora na colección infantil Árbore, pertencente ao selo Galaxia. En boa medida, o Día Das Letras Galegas recoñece tamén á muller instintiva que detectaba faíscas de talento, facilitando o seu desenvolvemento e integración en mercados tan ingratos como o da ficción infantil e xuvenil.

A pupa cabrona

A súa produción, espallada en proxectos en solitario e volumes colectivos, mantivo un fluxo continuo mesmo durante a súa longa pelexa contra o cancro de mama. De feito, foi a aparición do que chamaba a súa pupa cabrona, en 1997, a que activou unha escritura a contrarreloxo que non sempre voaba á altura desexada. Escribiu moito sobre a súa doenza, refugou unha e outra vez o que consideraba influido pola carraxe, e en 2004 publicou ‘Diario da luz e da sombra’: un rexistro sereno dos seus derradeiros anos de vida, cosido a base de humor e gratitude.

Un ano despois recibiu no hospital un dos primeiros exemplares do seu derradeiro libro de contos en verso, ‘Eu conto…ti cantas’, no que recuperaba tres breves pezas poboadas de animais e nenos. O seu reino literario seguía en pé, e tamén a ledicia e os nervios que acompañaban a cada lanzamento. Aínda tivo azos para asistir á presentación da obra, mentras no IES Torrente Ballester de Pontevedra seguían a esperar xa non á escritora, senón á mestra heterodoxa que coa sua xubilación deixara un ar frío nos corredores.

María Victoria Moreno finou o 22 de novembro dese mesmo 2005. Apenas catro meses máis tarde, na ponte da avenida de Vigo, moi preto do seu fogar pontevedrés, descubriuse a primeira praca na súa honra. Trátase dunha praca sinxela, gravada únicamente co seu nome, unha data e una frase arrincada de ‘Anagnórise’: “As persoas estamos feitas para levar adiante os proxectos máis fermosos”.

Download PDF
master violencia de género universidad de valencia

Artículos relacionados

Últimas publicaciones

ayuda a Gaza
Download PDF

Título

Ir a Arriba